Μια Αθόρυβη «Πράσινη» Επανάσταση τα Ψυχανθή

Δημοσιεύουμε το άρθρο του Αθανασίου Τσαυτάρη, Οµότιμου καθηγητή και τέως υπουργού, κοσμήτορος Κολλεγίου Περρωτής της Αµερικανικής Γεωργικής Σχολής, το οποίο πρωτοδημοσιεύθηκε στο agronews.gr στις 17 Σεπτεμβρίου 2018.

Αθόρυβα αλλά µεθοδικά µε προτεραιότητες, κανόνες, εργαλεία και µέτρα διαδόθηκε µια από τις πιο οικολογικές παρεµβάσεις στη γεωργία του τόπου µας. Αναφέροµαι στην πρωτοφανή σε έκταση και ποικιλότητα εναλλαγή καλλιεργειών (αµειψισπορά) µε είδη ψυχανθών όπως βίκος, κουκιά, µπιζέλια, φακή, τριφύλλια, κ.ά. σε χωράφια που ως σήµερα µονοκαλλιεργούντο κυρίως µε σιτηρά. Ενώ αντίστοιχα σε αρδευόµενες εκτάσεις βάµβακος, καλαµποκιού και ζαχαρότευτλων έγινε αµειψισπορά µε πολυετές ψυχανθές τριφύλλι.

Η µονοκαλλιέργεια εξαντλεί το έδαφος 

Τα µειονεκτήµατα της µονοκαλλιέργειας είναι γνωστά. Ένα χωράφι συνεχώς καλλιεργούµενο π.χ. µε βαµβάκι γέµιζε το έδαφός του µε παθογόνα του βάµβακος, µε αγριόχορτα (ζιζάνια) που ευδοκιµούν στη βαµβακοκαλλιέργεια, µε µεγάλους πληθυσµούς εντόµων του βάµβακος, εξαντλείτο γρήγορα το έδαφος από συγκεκριµένα θρεπτικά στοιχεία που η βαµβακοκαλλιέργεια απορροφούσε σε µεγάλες ποσότητες, κ.ά. Η αντιµετώπιση των παραπάνω απαιτούσε αντίστοιχες παρεµβάσεις του γεωργού µε ψεκασµούς (µυκητοκτόνων, βακτηριοκτόνων, εντοµοκτόνων, ζιζανιοκτόνων), διασπορά διαφόρων τύπων λιπασµάτων, σκαλίσµατα για την αντιµετώπιση ζιζανίων, κατανάλωση ενέργειας, µεροκάµατα, κ.ά. ∆ιεργασίες που επιβαρύνουν οικονοµικά, περιβαλλοντικά και κοινωνικά τη γεωργία.

Η ποικιλότητα διασφαλίζει τη βιωσιµότητα

Αποφυγή της µονοκαλλιέργειας και ειδικά η εναλλαγή τους µε διάφορα είδη ψυχανθών καταρχάς ενισχύει τη βιοποικιλότητα στα καλλιεργούµενα συστήµατα. Και όπως και στ’ άγρια οικοσυστήµατα, η βιοποικιλότητα αποτελεί τον σηµαντικότερο παράγοντα βιωσιµότητας. Έκτακτες καταστάσεις συνεχώς δηµιουργούνται. Μια νέα αρρώστια, ένας περιορισµός στη διαθεσιµότητα του νερού, αλλαγές στις αγορές, κ.ά. (τα χωράφια των γεωργών είναι ασκέπαστα εργοστάσια). Η ποικιλότητα των καλλιεργειών σε αντίθεση µε τη µονοκαλλιέργεια διασφαλίζει τη βιωσιµότητα. Αποκλείεται το όποιο αναπάντεχο να επηρεάσει εξίσου καταστρεπτικά όλες τις καλλιέργειες του, παντού.

Λιγότερα αζωτούχα µε χρήση ψυχανθών

Ειδικά όµως η εναλλαγή καλλιεργειών, µε ψυχανθή, έχει επιπλέον θετικότερα αποτελέσµατα. Πρώτα-πρώτα στην καλλιέργεια του χωραφιού, όπου, µε την είσοδο του ψυχανθούς περιορίζονται όλοι οι εχθροί και τα ζιζάνια των προηγούµενων καλλιεργειών. ∆εύτερον, περιορίζεται πολύ η ανάγκη χρήσης αζωτούχων λιπασµάτων, ειδικά των περιβαλλοντικά ζηµιογόνων νιτρικών. Ως γνωστόν, χάρις σε προβιοτικά µικρόβια που συµβιούν µόνο στις ρίζες ψυχανθών και έχουν την ικανότητα να «τρώνε» (δεσµεύουν) από το µπόλικο άζωτο της ατµόσφαιρας. Ιδιότητα που δυστυχώς δεν έχουν πολλά είδη γι αυτό και οι γεωργοί ρίχνουν αζωτούχα λιπάσµατα. Τα αζωτοδεσµευτικά προβιοτικά µικρόβια των ψυχανθών δεσµεύουν τόσο άζωτο που όχι µόνον ικανοποιεί τις ανάγκες του ψυχανθούς φέτος αλλά αφήνει και περισσευούµενο άζωτο στο έδαφος, στις ρίζες, που µένει για την επόµενη καλλιέργεια του χρόνου! Έτσι π.χ. σιτηρά που ακολουθούν ως εναλλαγή ψυχανθών στα ξηρικά χωράφια δε χρειάζονται, ούτε κι αυτά, µεγάλες ποσότητες αζωτούχων λιπασµάτων!

Το πολυετές τριφύλλι σύµµαχος βοοτρόφων και αιγοπροβατοτρόφων

Τρίτον, καρποί ψυχανθών όπως τα όσπρια (φασόλια, µπιζέλια, φακές, λαθούρια, κουκιά, κ.ά.) είναι εξαιρετικές πρωτεϊνούχες λευκωµατούχες τροφές µας. ∆εν είναι παράξενο που τα προσδιορίζουν ως το κρέας των φτωχών. Κακώς έχει περιορισθεί τόσο η παραγωγή όσο και η κατανάλωσή τους ως σηµαντικού µέρους της διατροφής, ειδικά της Μεσογειακής.

Τέταρτον, το ίδιο ισχύει και για τις ψυχανθείς ζωοτροφές (βίκος, κτηνοτροφικό µπιζέλι, κτηνοτροφικό κουκί (φούλια) κ.ά. Κυρίως όµως για το πολυετές χορτοδοτικό ψυχανθές τριφύλλι. Η πιο εξαιρετική θα έλεγα πράσινη ζωοτροφή βοοτροφίας – αιγοπροβατοτροφίας. Που σε συνδυασµό µε παράλληλες προσπάθειες αναχλόασης των ορεινών βοσκοτόπων µε µείγµατα λειµωνικών φυτών (όπου περιλαµβάνονται και είδη ψυχανθών) βοήθησαν και την εκτατική αιγοπροβατοτροφία, πέραν δηλ. της εσταβλισµένης εντατικής. Η καλλιέργεια ειδικά του πολυετούς τριφυλλιού (σε αρδευόµενα ή και ξηρικές ακόµη εκτάσεις) αποδείχτηκε ως ο καλύτερος τρόπος περιορισµού των ζιζανίων και εµπλουτισµού εδαφών µε άζωτο.

Περιορισµός της έκπλυσης του εδάφους

Ένεκα της πολυετούς απουσίας οργωµάτων, σκαλισµάτων κ.ά. οδηγούµαστε στην πλήρη αναζωογόνηση του εδάφους και περιορισµό της έκπλυσης του. Το έδαφος είναι κι αυτό ένας ζωντανός «οργανισµός». Γέρικος και ταλαιπωρηµένος από την µονοκαλλιέργεια και τη γεωργική µεταχείριση, το ξέπλυµα των βροχών και των αρδεύσεων, αναζωογονείται στην πλήρη νεανική του µορφή, όταν αφεθεί 5-6 χρόνια χωρίς εδαφικές παρεµβάσεις, όπως συµβαίνει στην τριφυλλοκαλλιέργεια. Γι αυτό ίσως ο σπουδαίος Ιταλός φιλόσοφος Ουµπέρτο Έκο έγραψε: «Η Ρωµαϊκή Αυτοκρατορία δεν κρατούσε ούτε µια εκατονταετία χωρίς τα ψυχανθή». Οι Ρωµαίοι ονοµάτισαν τις Περιφέρειες και τους κατοίκους τους από ψυχανθή που ευδοκιµούσαν στην περιοχή (π.χ. Κίκεροι – θυµηθείτε τον µεγάλο νοµικό Κικέρωνα, Πίοι – που έδωσε πολλούς Πάπες, Λέντιλοι – φτωχοί Φακίδες, κ.ά.). Υπενθυµίζω ότι cicer, pisum και lentil είναι τα λατινικά ονόµατα για ρεβίθι, µπιζέλι και φακή.

Συντονισµένες προσπάθειες

Οφείλω να τονίσω ότι για όλα τα παραπάνω χρειάστηκαν πολλές και συντονισµένες προσπάθειες:

– Αρχίζοντας από το Συµβούλιο Υπουργείου Γεωργίας στη φάση διαπραγµάτευσης της ΚΑΠ να δεχτούν ότι η αµειψισπορά µε ψυχανθή ικανοποιούσε πλήρως τις απαιτήσεις για δικαιολόγηση του 30% της επιδότησης για την υποστήριξη πολιτικών αειφορίας (πρασινίσµατος στη γεωργία). ∆ιαφορετική µάλιστα υποστήριξη ετήσιων ψυχανθών από το πολυετές τριφύλλι.

– Η ενίσχυση του Ινστιτούτου Έρευνας για τα ψυχανθή φυτά που εδρεύει στη Λάρισα τόσο µε νέους επιστήµονες µε το πρόγραµµα ΑΓΡΟ-ΕΤΑΚ που έχει περιγραφεί από αυτή τη στήλη, όσο και µε νέους ερευνητές. ∆ίνοντας έτσι ζωή σ’ ένα σηµαντικό Ινστιτούτο του τόπου µας, µε σηµαντική συµβολή στο παρελθόν στη γενετική βελτίωση και παραγωγή ελληνικών ποικιλιών ψυχανθών.

– Η δηµιουργία διαφόρων µορφών Συνεργατισµού όπως η οµάδα Ρεβιθιών στη ∆ράµα, η Οµάδα Ψυχανθών στο Κιέριον της Καρδίτσας, κ.ά.

-Η εγγραφή ποικιλιών ψυχανθών ιδιαίτερα ελληνικών όπως αυτή του Ινστιτούτου Λάρισας αποτέλεσµα φιλότιµων προσπαθειών του κ. Βλαχοστέργιου, διδάκτορος του ΑΠΘ, καθώς και η ξεχωριστή προσπάθεια υποστήριξης της σποροπαραγωγής προς διασφάλιση της διαθεσιµότητας σπόρων ψυχανθών σε µεγάλες εκτάσεις.

-Η δηµιουργία επιδεικτικών αγρών για την επιµόρφωση και ενηµέρωση αγροτών και φυσικά η οικονοµική υποστήριξη των γεωργών για τις καλλιέργειες αυτές και από άλλες δράσεις.

– Η µοριακή ανάλυση των ποικιλιών µε βάση το DNA τους από συνεργάτες µου στο ΕΚΕΤΑ για τον έλεγχο κατοχύρωσης γνησιότητας, καθαρότητας, ιχνηλασιµότητας των προϊόντων τους και ποιοτικό έλεγχο τυχόν νοθείας.

-Η υποστήριξη της ποιότητας µε την καθιέρωση προϊόντων ΠΟΠ, ΠΓΕ, κ.ά. όπως η φακή Εγκλουβής, τα φασόλια Πρεσπών και Νευροκοπίου, και η φάβα Σαντορίνης.

–  Η καθιέρωση του έτους 2013 ως έτος ψυχανθών για τη χώρα µας και η προσπάθεια αναζωπύρωσης των παλαιών «Πυανεψίων» γιορτών δηλ. των ψυχανθών (Πύανα).

Με κριτήρια αειφορίας το 100% των ενισχύσεων

Παρόµοιες δράσεις υποστήριξης της γεωργικής αειφορίας που ήδη υλοποιούνται, προετοιµάζουν τη χώρα για τη νέα ΚΑΠ 2021-2027 στην οποία όχι µόνο το 30% της τρέχουσας περιόδου αλλά το σύνολο, δηλαδή το 100% των ενισχύσεων θα δίνεται µε κριτήρια αειφορίας.

∆εν είναι στη φύση του χαρακτήρα µου να περιαυτολογώ για προσπάθειες µου του παρελθόντος. Το κάνω για την περίπτωση των ψυχανθών, γιατί ήταν µια εκ των ολοκληρωµένων παρεµβάσεων που η συγκινητική της επιτυχία δείχνει την ανάγκη του «µαζί» για την επιτυχία. Που πάντα οφείλεται σε συνεργασία πολλών διαφορετικών ατόµων, φορέων, τοµέων, κ.λπ. Όλοι συνέβαλαν: πολιτική ηγεσία και συνεργάτες στο ΥΠΑΑΤ, επιστήµονες, οργανώσεις, πρωτοπόροι γεωργοί, επιχειρηµατίες, κ.ά. Ήταν καθοριστική για παράδειγµα η δηµόσια υποστήριξη δηµοτικών αρχών, Συνδέσµων εξαγωγέων και οικολογικών οργανώσεων όπως οι Φίλοι της Γης, η Greenpeace, το ίδρυµα Κόκκαλη (που ανέλαβε πέραν των Ηµερίδων και επίδειξη και ενηµέρωση των σχολιαρόπαιδων στο Πάρκο Τρίτση που πάντα συνοδεύονταν µόνον µε φαγητά και σαλάτες οσπρίων!), τα Μέσα Ενηµέρωσης, το Μουσείο της Ακρόπολης, η ∆ΕΘ, καταναλωτικές οργανώσεις, η Λέσχη Μαγείρων, τα Μοναστήρια του Αγ. Όρους και πολλοί άλλοι τους οποίους και ευχαριστώ. Κανείς δεν µπορεί να κάνει κάτι παρόµοιο µόνος του στη διαδικτυωµένη κοινωνία µας. Ούτε πολλοί ίδιοι. Χρειάζεται η σύµπραξη πολλών και διαφορετικών που δίνει πάντα κάτι παραπάνω. Όλοι µαζί λοιπόν!

Αζωτοδεσμευτικά βακτήρια γίνονται λίπασμα στα σιτηρά της αμειψισποράς

Ο δρόμος για τη μείωση του κόστους των αζωτούχων λιπασμάτων, με παράλληλη, μάλιστα, μείωση του κόστους των φυτοπροστατευτικών, αντιμετώπιση ζιζανίων και γενικότερη βελτίωση του φυσικού περιβάλλοντος, είναι η καθιέρωση της αμειψισποράς, δηλαδή της εναλλαγής των καλλιεργειών, καθώς και η καλλιέργεια ψυχανθών φυτών, όπως είναι τα ετήσια όσπρια αλλά και τα πολυετή τριφύλλια.

Στις ρίζες των φυτών αυτών, και δη των ψυχανθών, όπου ανήκουν και τα όσπρια (φακές, μπιζέλια, φασόλια, ρεβίθια, βίκος, κουκιά, λαθούρια, τριφύλλια κ.ά.) γνωρίζουμε από χρόνια ότι συμβιεί μια εξαιρετικά πολύτιμη οικογένεια προβιοτικών μικροβίων: τα αζωτοδεσμευτικά βακτήρια. Τα συμβιωτικά, λοιπόν, αζωτοδεσμευτικά βακτήρια από το μπόλικο άζωτο που δεσμεύουν, από το περίσσευμά τους δίνουν αζωτούχο λίπασμα και στο φυτό-ξενιστή, που σε αντάλλαγμα δίνει τροφή στο βακτήριο με τη μορφή των σακχάρων που το φυτό έχει άφθονα χάρη στη φωτοσύνθεση στα πράσινα φύλλα με τη μπόλικη δωρεάν ενέργεια του ήλιου! Κι όταν τελειώνει η συγκομιδή, η ρίζα των φυτών αυτών γινόταν το λίπασμα για τα σιτηρά που συνήθως ακολουθούσαν (αμειψισπορά).