εγγραφείτε: Άρθρα
εύρεση
Η Απασχόληση στον Αγροτικό Τομέα και οι Δημογραφικές Τάσεις στην Ύπαιθρο
Η οικονομική κρίση και η διεθνής διατροφική συγκυρία αλλάζουν τον ρόλο της γεωργίας και της κτηνοτροφίας στην Ελλάδα.
Αν κατά τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες η ύπαιθρος ερημώθηκε λόγω της ανέχειας, το διάστημα που ακολούθησε, συνέχισε να πιέζεται δημογραφικά, λόγω των αναγκών των κατοίκων της για βελτιωμένες συνθήκες διαβίωσης και τοπική ανάπτυξη. Η βαθιά κρίση που διανύουμε και η διεθνής συγκυρία, ανοίγουν νέες προοπτικές στον ίδιο τον πρωτογενή τομέα. Η εξέλιξη αυτή όχι μόνο ανακόπτει τη φθίνουσα πορεία της αγροτικής απασχόλησης, αλλά, υπό προϋποθέσεις, την αυξάνει.
Οι δημογραφικές τάσεις στην ύπαιθρο
Κατά τη μεταπολεμική περίοδο, ο πληθυσμός των αγροτικών περιοχών, δηλαδή εκείνων που διαθέτουν έως 2.000 κατοίκους, μειώθηκε δραστικά. Η τάση αυτή ανακόπηκε τη δεκαετία του ‘80, και έκτοτε παρατηρείται έστω και μικρή ανάκαμψη του. Παρόλα αυτά, σήμερα διαμένουν στις αγροτικές περιοχές ένας στους τέσσερις κατοίκους, ενώ τη δεκαετία του ‘50 διέμενε ο μισός πληθυσμός της χώρας.
Η εικόνα των ημιαστικών περιοχών, δηλαδή όσων διαθέτουν 2.000-10.000 κατοίκους, είναι εμφανώς καλύτερη. Μετά από μία αρχική μείωση, ο πληθυσμός στις περιοχές αυτές αυξήθηκε σε σχετικά αλλά και σε απόλυτα μεγέθη.
Οι εξελίξεις αυτές σχετίζονται με την αγορά εργασίας τόσο του αγροτικού τομέα, όσο και εκτός αυτού. Η μεγάλη ανέχεια των κατοίκων της υπαίθρου και η συγκέντρωση της ζήτησης εργασίας στις μεγάλες πόλεις ή το εξωτερικό, οδήγησε στη «μεγάλη έξοδο», στην εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση. Η περιφερειακή ανάπτυξη και οι προοπτικές απασχόλησης από τη δεκαετία του ‘70, ενισχύουν τις ημιαστικές περιοχές. Η εμφάνιση και επέκταση εξωγεωργικών μορφών απασχόλησης, τα χρόνια που ακολούθησαν, οδήγησε στη σταθεροποίηση πολλών αγροτικών περιοχών. Προς αυτή την κατεύθυνση, συνέβαλαν τόσο η βελτίωση των συνθηκών ζωής στην ύπαιθρο, όσο και των έργων υποδομής και των τεχνολογικών εξελίξεων. Πολλοί κάτοικοι αγροτικών περιοχών, πλέον, μπορούν να μετακινούνται καθημερινά με ευκολία, να εργάζονται συμπληρωματικά σε μία ημιαστική περιοχή ή μεγαλύτερη πόλη και αντίστροφα. Όλα αυτά προσδίδουν μία δημογραφική σταθερότητα.
Η εξέλιξη της αγροτικής απασχόλησης
Τα στατιστικά δεδομένα για την αγροτική απασχόληση είναι ιδιαίτερα προβληματικά. Διαφορετικές έρευνες της ΕΛΣΤΑΤ για την ίδια χρονική περίοδο, βγάζουν εντελώς διαφορετικά συμπεράσματα. Για τον λόγο αυτό, η καταγραφή των τάσεων αποτελεί πιο ασφαλή προσέγγιση.
Τάση 1: Ανάσχεση της φθίνουσας πορείας με την έναρξη της κρίσης
Όπως απεικονίζεται στον σχετικό πίνακα-διάγραμμα, η συμβολή της αγροτικής απασχόλησης στη διαμόρφωση του οικονομικά ενεργού πληθυσμού της χώρας μειώνεται συνεχώς, από τις 671.000 το 1991, ή 18% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού, στις 434.000 το 2009. Το έτος αυτό, που σχετίζεται και με τη διεύρυνση της οικονομικής κρίσης, τα δεδομένα αντιστρέφονται, και ο αριθμός των απασχολούμενων αυξάνεται στις 467.000.
Τάση 2: Η πραγματική απασχόληση στον πρωτογενή τομέα είναι πολύ μεγαλύτερη
Όπως προκύπτει από το σχετικό διάγραμμα, οι απασχολούμενοι στον πρωτογενή τομέα είναι πολλοί περισσότεροι από τους 467.000 που καταγράφονται στον επίσημο οικονομικό ενεργό πληθυσμό της Ελλάδας. Πιο συγκεκριμένα, το έτος 2013, εργάστηκαν 1,2 εκατομμύρια ως αρχηγοί εκμεταλλεύσεων και συμβοηθούντα μη αμειβόμενα μέλη της αγροτικής οικογένειας, 900.000 εποχικοί ή μόνιμοι αγρεργάτες, καθώς και 770.000 κατ’ αποκοπή ή βάση αλληλοβοήθειας. Αυτή η μεγάλη συμβολή της γεωργίας και της κτηνοτροφίας στην οικονομική και κοινωνική συνοχή, υποβαθμίζεται.
Τάση 3: Η κρίση έφερε εσωτερικές ανακατατάξεις
Μέχρι το έτος 2009, η μείωση του αριθμού των αρχηγών των εκμεταλλεύσεων και των μελών της οικογένειας οφείλεται στη μείωση όσων έχουν τη γεωργία και την κτηνοτροφία ως αποκλειστική απασχόληση, ή δευτερεύουσα. Σε ό,τι αφορά τους αγρεργάτες, ο αριθμός των εποχικών και των κατ’ αποκοπή αλληλοσυμπληρώνεται και εμφανίζει μία σταθερότητα.
Με την έναρξη της κρίσης, διαμορφώνεται μία εντελώς διαφορετική εικόνα. Η αύξηση της συνολικής απασχόλησης οφείλεται σε αυτούς που έχουν τη γεωργία και κτηνοτροφία ως αποκλειστική απασχόληση, παρά σε αυτούς που την έχουν ως δευτερεύουσα, ο αριθμός των οποίων μειώνεται. Μεγάλη μείωση παρατηρείται επίσης στον αριθμό των αγρεργατών και των απασχολούμενων κατ’ αποκοπή.
Καταγράφεται, συνεπώς, η τάση ότι την περίοδο της κρίσης ενισχύεται ο ρόλος όσων έχουν το αγροτικό επάγγελμα ως αποκλειστική απασχόληση. Επιπλέον, ενισχύεται ο ρόλος και η συμβολή του αρχηγού και των μελών της οικογένειας, και συνεπώς η οικογενειακή εκμετάλλευση παραμένει ο πυρήνας της αγροτικής οικονομίας.
Τάση 4: Οι νέοι συνεχίζουν να απέχουν, η θέση των πιο ηλικιωμένων διευρύνεται
Παρά τις παραπάνω αλλαγές, οι νεότερες γενιές δεν εντάσσονται στο αγροτικό επάγγελμα. Το έτος 2013 για παράδειγμα, μόλις ένας στους πέντε αγρότες ήταν ηλικίας κάτω των 44 ετών. Στο άλλο άκρο, ένας στους τρεις περίπου, είχε ξεπεράσει τα όρια συνταξιοδότησης και τα 65 έτη. Αυτοί οι μέσοι όροι δεν απέχουν πολύ από τη μέση εικόνα της Ευρώπης των 27. Απέχουν, όμως, από τις χώρες εκείνες που ακολουθούν μία επιθετική πολιτική ηλικιακής ανανέωσης, όπως η Γαλλία, η Πολωνία και η Φινλανδία.
Τάση 5: Σχετικά μικρή η συμμετοχή των γυναικών
Το έτος 2013, το ένα τρίτο περίπου της συνολικής εργασίας προήλθε από αγρότισσες, που απασχολήθηκαν είτε ως αρχηγοί εκμετάλλευσης, είτε ως συμβοηθούντα μέλη της οικογένειας. Αν και στην Ελλάδα ελλοχεύει μία τάση υποβάθμισης του ρόλου και της συμβολής της γυναίκας, τα ποσοστά αυτά είναι σαφώς χαμηλότερα από τα αντίστοιχα της υπόλοιπης ΕΕ. Σε κάθε περίπτωση, η Επιτροπή Γυναικών της ευρωπαϊκής οργάνωσης COPA έχει επεξεργαστεί δέσμη προτάσεων ενίσχυσης της θέσης της αγρότισσας, που παρουσιάζεται στη διπλανή στήλη.
Τάση 6: Υποαπασχόληση, η μεγάλη υστέρηση
Τα επίσημα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ υπολογίζουν ότι ο μέσος αυτοαπασχολούμενος αγρότης εργάστηκε στην οικογενειακή εκμετάλλευση, το έτος 2013, 94 ημέρες. Αυτή η μεγάλη μέση υποαπασχόληση, είναι μία βασική αιτία της χαμηλής παραγωγικότητας του μέσου Έλληνα αγρότη. Το πρόβλημα γίνεται ακόμη εντονότερο εάν αφαιρεθούν οι κτηνοτρόφοι, που κατά κανόνα εργάζονται καθημερινά. Στην περίπτωση αυτή, οι γεωργοί που απομένουν, εργάζονται κατά μέσο όρο περιορισμένο αριθμό ημερών το έτος.
Τάση 7: Ο αγροτικός τομέας προσαρμόζεται στην κρίση και τα νέα δεδομένα
Πριν τη μεγάλη διεθνή οικονομική κρίση της προηγούμενης δεκαετίας, δεν ήταν λίγοι οι οικονομολόγοι που θεωρούσαν την ύπαρξη μεγάλου αριθμού αγροτών ως ένδειξη αναπτυξιακής υστέρησης μιας χώρας. Στην Ελλάδα, μάλιστα, κάποιοι προέβλεπαν μείωση του αριθμού των εκμεταλλεύσεων κατά 2/3 περίπου και αντίστοιχη μείωση των απασχολούμενων. Άλλοι διακινούσαν την αυθαίρετη εκτίμησή τους ότι η ελληνική γεωργία και κτηνοτροφία χρειάζονται μόλις 70.000 εκμεταλλεύσεις, δηλαδή το 10% περίπου των όσων διαθέτει. Τέλος, κάποιοι άλλοι, πριν μερικούς μήνες, δημοσίευσαν σε αγροτικά έντυπα ότι χρειαζόμαστε «λίγους και καλούς» αγρότες.
Ο αγροτικός τομέας φαίνεται να αντέχει (ακόμα) στην κρίση. Η κάλυψη των διατροφικών αναγκών ενός συνεχώς αυξανόμενου παγκόσμιου πληθυσμού, οι εξαγωγικές του επιδόσεις το τελευταίο διάστημα, αποτελούν μόνο δύο από τα μέσα που θα μπορούσαν να τον οδηγήσουν στην παραγωγική του ανάταξη, στην αύξηση της δημιουργικής απασχόλησης στην ύπαιθρο. Σχέδιο και θέληση απαιτείται.
Έκκληση Επιτροπής Γυναικών της COPA προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο: Δέκα Προτάσεις για την ενίσχυση της απασχόλησης στην Ευρωπαϊκή Ύπαιθρο
1. Ενδυνάμωση της συμμετοχής της αγρότισσας στις διαδικασίες λήψης κρίσιμων αποφάσεων, στην ανάπτυξη των τοπικών κοινοτήτων και την αγροτική επιχειρηματικότητα.
2. Υποστήριξη των γυναικείων δομών και οργανώσεων και της δικτύωσής τους.
3. Ενίσχυση της πρόσβασης στις τράπεζες και τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, όπου οι δυσκολίες είναι σαφώς περισσότερες από αυτές που αντιμετωπίζουν οι άνδρες.
4. Στήριξη των επιχειρηματικών πρωτοβουλιών και δικτύων.
5. Ενίσχυση των μέτρων της κοινωνικής ασφάλισης, άρση των διακρίσεων, ίδια δικαιώματα για αγρότισσες και αγρότες.
6. Προώθηση της πολυλειτουργικότητας και της δημιουργικής απασχόλησης σε εξωγεωργικούς τομείς, στην παραγωγή κοινωνικών, περιβαλλοντικών, οικονομικών και πολιτιστικών αγαθών και υπηρεσιών, μέσω για παράδειγμα του οικοτουρισμού, της βιοενέργειας, των τεχνολογιών προστασίας των πόρων, κ.λπ.
7. Δημιουργία προγραμμάτων και δομών συμβουλευτικής για την εισαγωγή και τη διάδοση της καινοτομίας.
8. Προώθηση και βελτίωση της εκπαίδευσης, της επαγγελματικής κατάρτισης και της σύγχρονης εξειδίκευσης.
9. Ανάπτυξη βάσεων δεδομένων πληροφορικής και δικτύων.
10. Βελτίωση της ποιότητας και της προσβασιμότητας σε τεχνικές, οικονομικές και κοινωνικές υποδομές, που βελτιώνουν την παραγωγικότητα της αγρότισσας και διευκολύνουν την πρόσβασή της στην εργασία.
Πηγή: Ύπαιθρος Χώρα 3.4.2017
Νίκος Λάππας